Επαγγέλματα της Σαντορίνης που αντέχουν στον χρόνο, από την blue star

Μια προσεγμένη και πολύ όμορφη παρουσίαση των παραδοσιακών επαγγελμάτων και τεχνών που αντέχουν στον χρόνο, στα νησιά των Κυκλάδων και στα Δωδεκάνησα, φιλοξενεί στην σελίδα της και στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της στον τομέα της εταιρικής κοινωνικής της ευθύνης η Attica Group και η Blue StarFerries. 

Στο πλαίσιο αυτής της δραστηριότητας παρουσιάζονται παραδοσιακά επαγγέλματα και τέχνες που άντεξαν στο χρόνο σε 24 νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου. Σύμφωνα με την εταιρία, Η Ελλάδα μας είναι ένας προικισμένος από τη φύση τόπος, καθώς αποτελεί ένα από τα ομορφότερα σημεία στη γη. Είναι επίσης προικισμένη όσον αφορά στους ανθρώπους της, οι οποίοι στο διάβα των αιώνων παρήγαγαν πολιτισμό και αποτέλεσαν το παράδειγμα για τη γέννηση κουλτούρας και παράδοσης και άλλων λαών. 

Ιδιαίτερα το Αιγαίο, το οποίο υπήρξε από τα προϊστορικά χρόνια μια θάλασσα που περισσότερο ένωνε, παρά χώριζε, αναδείχθηκε σε χώρο όσμωσης πολιτισμών, ανθρώπινων συναντήσεων και οικονομικών συναλλαγών. Στην περιοχή αυτή οι Έλληνες εκμεταλλευόμενοι τα τοπικά υλικά, ανέπτυξαν μία ακολουθία νέων επαγγελματικών ειδικοτήτων, που χάρη στην αφοσίωση και στο μεράκι των δημιουργών τους, επιβιώνουν μέχρι σήμερα. 

 Η κρίση που αντιμετωπίζουν στις μέρες μας τα περισσότερα από τα παραδοσιακά επαγγέλματα, είναι μεταξύ άλλων η αστικοποίηση, η έλλειψη ενδιαφέροντος των αναγκών που τα δημιούργησαν, αλλά και η κυκλοφορία τυποποιημένων προϊόντων. Για το λόγο αυτό, τα περισσότερα παραδοσιακά εργαστήρια καλούνται να επαναπροσδιορίσουν το προϊόν και το αγοραστικό τους κοινό, να αξιοποιήσουν και να προβάλλουν τα πλεονεκτήματά τους, να προσαρμοστούν στις προτιμήσεις της αγοράς για το χειροποίητο, το λιγότερο μαζικό και να προσδώσουν στην παραγωγή τους έναν ποιοτικό χαρακτήρα διακριτό από εκείνον των βιομηχανικών προϊόντων. 

Σήμερα, το Αιγαίο παραμένει ζωντανό, εξακολουθεί να παράγει πολιτισμό, συμβαδίζει με τον σύγχρονο τρόπο ζωής αλλά πάντα με σεβασμό στις αρχέγονες ρίζες που αποτέλεσαν το πλαίσιο για την αναγέννηση των αξιών και της εξέλιξής του.

Σαντορίνη, Αντώνης Αρβανίτης - Παραδοσιακό Βιολί

Το επάγγελμά μου είναι οικοδόμος, ωστόσο το μεράκι μου και μεγάλη μου αγάπη είναι το βιολί. Άρχισα να ασχολούμαι με το βιολί το 1976, όταν ένας γέροντας από τη Σαντορίνη προσφέρθηκε να μου δείξει τα μυστικά του λαϊκού βιολιού. Με εκείνον έκανα τα πρώτα μου βήματα... Κάθε μέρα ξεκινούσα από το Μεγαλοχώρι και περπατούσα μέχρι την Μεσσαριά για να τον συναντήσω!

Όταν εξοικειώθηκα λίγο με το όργανο, άρχισα να μιμούμαι παραδοσιακά τραγούδια και να τα μαθαίνω μόνο με τη βοήθεια της ακοής μου, καθώς παρτιτούρες ακόμα και σήμερα δεν ξέρω να διαβάζω. Σε ηλικία 15 χρονών άρχισα δειλά – δειλά να παίζω σε γάμους και σε τοπικά πανηγύρια μαζί με τον αδερφό μου, ο οποίος έπαιζε λαούτο. Θυμάμαι ήταν τόσο μικρός, μόλις 11 χρονών, που το χέρι του δεν έφτανε καλά-καλά γύρω από το λαούτο! Όσο περνούσε ο καιρός, τόσο καλύτερος γινόμουνα και τόσο το πάθος μου και η αγάπη μου για το βιολί μεγάλωνε. 

Σήμερα, 35 χρόνια μετά, τα επιτεύγματά μου είναι πολλά... Έχω παίξει σε πάνω από 800 γάμους, στην ταινία της Lara Croft, μέρος της οποίας γυρίστηκε στη Σαντορίνη, αλλά και σε διάφορες σαπουνόπερες της Λατινικής Αμερικής. Η μεγαλύτερή μου επιβράβευση και ικανοποίηση ωστόσο είναι όταν βλέπω την ευχαρίστηση στα μάτια των πελατών μου.

Στη Σαντορίνη έχουμε απομείνει μόνο 5 παραδοσιακοί οργανοπαίκτες στο βιολί. Εμείς οι παλιότεροι προσπαθούμε να κρατήσουμε τα έθιμα και τις παραδόσεις μας και όχι να τις εκμεταλλευτούμε. Η σημερινή γενιά δεν αντιμετωπίζει έτσι τα πράγματα. Είμαι περήφανος που ο γιος μου, 17 ετών, έχει μάθει την τέχνη του βιολιού και συνεχίζει μία παράδοση, η οποία δυστυχώς χάνεται τα τελευταία χρόνια.

Σαντορίνη, Κυριακή Αρβανίτη - Πασχαλινά Μελιτίνια

Ένα από τα πιο γνωστά τοπικά εδέσματα της Σαντορίνης είναι τα Πασχαλινά μελιτίνια. Η κυρία Κυριακή Αρβανίτη από το Μεγαλοχώρι της Σαντορίνης θυμάται όλη της τη ζωή να πλάθει με τα χέρια της αυτό το ιδιαίτερο γλύκισμα, το οποίο παρασκευάζεται κυρίως την εβδομάδα του Πάσχα εν όψει της Ανάστασης.

Η συνταγή που χρησιμοποιεί μετράει τουλάχιστον 70 χρόνια παράδοσης, μας λέει με περηφάνια, ενώ η τεχνογνωσία περνάει από γενιά σε γενιά και από μάνα σε κόρη. Αυτό που κάνει αυτά τα γλυκά να ξεχωρίζουν, είναι η γέμισή τους από ανθότυρο, το οποίο προμηθεύονται κυρίως από την Ίο αλλά και από την Κρήτη. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό τους ωστόσο είναι οι δαντελωτές άκρες τους, οι λεγόμενες τσιμπιές, οι οποίες είναι καθοριστικής σημασίας για το αποτέλεσμα ενώ ταυτόχρονα απαιτούν ιδιαίτερη τέχνη. «Ένα μελιτίνι μπορεί να έχει μέχρι και 80 τσιμπιές», μας λέει με ενθουσιασμό ενώ «τα παλιότερα χρόνια οι παραδοσιακές νοικοκυρές συναγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα κάνει τα περισσότερα τσιμπήματα»! Εκείνα τα χρόνια μαζευόταν ολόκληρο το χωριό για να βοηθήσει στην παρασκευή των μελιτινιών, αναλαμβάνοντας ο καθένας και μία εργασία, κάποιος άνοιγε το φύλλο, άλλος ζύμωνε και ούτω κάθε εξής.

Σήμερα η κυρία Κυριακή συνεχίζει με την ίδια αφοσίωση και αγάπη την τέχνη που έμαθε από την μητέρα της. Κάθε φορά προσπαθεί να τα κάνει ακόμη πιο περίτεχνα και δαντελωτά, γιατί όπως λέει και ίδια «έτσι είναι το παραδοσιακό μελιτίνι, ένα στολίδι, ένα κόσμημα».  Η μεγαλύτερή της επιβράβευση έρχεται λίγο πριν την Μεγάλη Εβδομάδα, όταν δέχεται παραγγελίες από όλο το νησί. Κάτοικοι από όλα τα χωριά σπεύδουν για να προλάβουν να έχουν λίγα από τα διάσημα μελιτίνια της κυρίας Κυριακής στο Πασχαλινό τους τραπέζι.

 

Σαντορίνη, Αντώνης Αρβανίτης - Παραδοσιακή Οινοποιία

Από την ηλικία των 5 χρονών θυμάμαι να με παίρνει ο πατέρας μου την περίοδο του τρύγου και να τον βοηθάω με τη διαδικασία παραγωγής του κρασιού, αναλαμβάνοντας το «πάτημα» των σταφυλιών. Σήμερα, 45 χρόνια μετά, συνεχίζω να καλλιεργώ το αμπέλι που κληρονόμησα από τον πατέρα μου,  παράγοντας κρασί, τσικουδιά και βινσάντο το παραδοσιακό γλυκό κρασί της Σαντορίνης. Πάνω από όλα όμως συνεχίζω μία παράδοση, η οποία διατηρείται στην οικογένειά μας επί τρεις γενιές.

Η παραγωγή κρασιού με τον παραδοσιακό τρόπο, χωρίς χημικά δηλαδή, απαιτεί πολύ χρόνο, φροντίδα αλλά και τεχνογνωσία... Η όλη διαδικασία αρχίζει από το πάστρεμα, όπου το αμπέλι καθαρίζεται από τα μικρά κλαράκια, συνεχίζει με το κουλούριασμα της αμπελιάς, το οποίο είναι πολύ σημαντικό για το νησί μας, γιατί έτσι προστατεύονται τα αμπέλια από τους δυνατούς ανέμους, και τελειώνει στις αρχές του Μάη με το θειάφισμα. Οι δουλειές του τρύγου αρχίζουν να προετοιμάζονται από το τρίτο δεκαήμερο του Αυγούστου και διαρκούν σχεδόν ολόκληρο το Σεπτέμβριο.

Τα παλαιότερα χρόνια θυμάμαι ότι η περίοδος του τρύγου είχε μία πολυσήμαντη, κοινωνική βαρύτητα για τα χωριά της Σαντορίνης.  Μόνο στο Μεγαλοχώρι υπήρχαν πάνω από 30 κάναβες, οι οποίες αλληλοβοηθιόντουσαν σε αυτή την επίπονη γεωργική εργασία ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε μία γιορτή, ένα πανηγύρι στο οποίο συμμετείχε ολόκληρο το χωριό.

Σήμερα οι περισσότερες κάναβες έχουν κλείσει ενώ αυτές που έχουν απομείνει έχουν εκβιομηχανιστεί. Οι παραδοσιακοί οινοποιοί σιγά-σιγά χάνονται και αυτό που με θλίβει, είναι πως η σημερινή γενιά δεν έχει το μεράκι να συνεχίσει τις παραδόσεις που με τόσο κόπο διατηρήθηκαν στο χρόνο.

 

Σαντορίνη, Ραφαήλ Αρβανίτης - Οργανοπαίκτης Τσαμπούνας

Ο Ραφαήλ είναι 16 χρονών και εγγονός του αείμνηστου Μιχαήλ Αρβανίτη, ενός  από τους πιο διασημότερους οργανοπαίκτες τσαμπούνας, ο οποίος έφυγε από τη ζωή πριν από 4 χρόνια. Εκείνη τη χρονιά, μας εξιστορεί ο Ραφαήλ, είχε έρθει ένα παιδί από τα Γρεβενά για να παίξει τσαμπούνα σε ένα τοπικό πανηγύρι. Η οικογένειά του συγκινήθηκε, καθότι τους θύμισε τις ένδοξες εποχές όταν ακόμα ο κύριος Μιχαήλ έπαιζε στις γιορτές του χωριού. Το περιστατικό αυτό ήταν που του γέννησε την επιθυμία να ακολουθήσει τα χνάρια του παππού του και να μάθει το παραδοσιακό όργανο.

Στην αρχή έκανε μερικά μαθήματα για να εξοικειωθεί με το όργανο, σύντομα όμως άρχισε να παίζει μόνος του παραδοσιακά τραγούδια, τα οποία μάθαινε χάρη στην ακοή του. Στην αρχή πέρασε δύσκολα καθώς οι συμμαθητές του στο σχολείο τον κορόιδευαν που έπαιζε αυτό το ξεχασμένο όργανο. Τα σχόλια αυτά δεν τον πτόησαν όμως... Συνέχισε ακάθεκτος να παίζει το αγαπημένο του όργανο ενώ πρόσφατα άρχισε να μαθαίνει και την κατασκευή του, η οποία είναι περίτεχνη και δύσκολη. Η τσαμπούνα αποτελείται από τα εξής βασικά μέρη: ένα ασκί, το οποίο είναι φτιαγμένο από το δέρμα ενός κατσικιού, ένα  επιστόμιο και ένα σύστημα καλαμένιων αυλών.

Σήμερα ο Ραφαήλ έχει συμμετάσχει σε διάφορες μουσικές εκδηλώσεις, οι οποίες διοργανώνονται από την Περιφέρεια της Σύρου, εντός και εκτός Ελλάδας, ενώ οι  φίλοι του στο σχολείο πλέον τον θαυμάζουν και του ζητούν να τους μάθει τα μυστικά της τσαμπούνας. Ταυτόχρονα προετοιμάζεται πυρετωδώς για να μπει στην ποδοσφαιρική ακαδημία του Πανιωνίου, μας εκμυστηρεύεται όμως πως δεν πρόκειται να σταματήσει να παίζει το όργανο του παππού του... Όταν αγαπάς κάτι δεν το σταματάς!

Σαντορίνη, Μιχάλης και Ιωάννα Αρβανίτη - Παραδοσιακή παραγωγή Φάβας

Ο Μιχάλης και η Ιωάννα Αρβανίτη είναι παντρεμένοι 63 χρόνια!!! Περάσανε πολλές δυσκολίες και στερήθηκαν πολλά για να καταφέρουν να μεγαλώσουν τα επτά παιδιά τους.

Ξεκίνησαν να φτιάχνουν παραδοσιακή φάβα στην ηλικία των 16 χρονών, όταν ακόμη η μέθοδος επεξεργασίας της γινόταν με χειρόμυλους και η ωρίμανση σε υπόσκαφες κάναβες. Η δουλειά ήταν δύσκολη και χρονοβόρα όπως μας λεει η κυρία Ιωάννα, η οποία αναλάμβανε το κοσκίνισμα (ή αλλιώς τουμπάνιασμα), το άλεσμα και το πάστρεμα της φάβας.  Ο κύριος Μιχάλης από την άλλη ήταν όλη μέρα στα αμπέλια καλλιεργώντας και φροντίζοντας τον αρακά, όπως λένε οι Σαντορινιοί τη φάβα, αλλά και άλλα προϊόντα, όπως πατάτες και ντομάτες, για να καταφέρουν να βγάλουν τα προς το ζην.

Όταν μεγάλωσαν λίγο τα παιδιά, μας λέει γεμάτη περηφάνια η κυρία Ιωάννα, έβγαιναν κι εκείνα στα χωράφια, για να βοηθήσουν τον πατέρα τους και να μάθουν με τη σειρά τους την τελετουργία παρασκευής της απλής αλλά αξεπέραστης Σαντορινιάς φάβας: από τη σπορά στα άνυδρα χωράφια της Σαντορίνης, η οποία ξεκινά το Δεκέμβριο και συγκεκριμένα του Αγίου Νικολάου, στο αλώνισμα και τέλος στην ξήρανσή της στον ήλιο για να ξεφλουδίσει.

Πλέον, μας λένε και οι δύο με πικρία, δεν ασχολούνται πολλοί άνθρωποι με την παρασκευή της φάβας, καθώς είναι πολύ κουραστική και απαιτητική δουλειά... έχουν καταπιαστεί με άλλα επαγγέλματα και όσο περνάνε τα χρόνια οι παραδόσεις χάνονται.

 

Σαντορίνη, Ιωάννης Πανταζής - Κατασκευή Τσαμπούνας

Μεγάλωσα σε οικογένεια μουσικών, παίζοντας πνευστά, παραδοσιακά και σύγχρονα.

Το πρώτο θρόισμα από ήχο τσαμπούνας το ένιωσα όταν, παιδί ακόμα, άκουσα φευγαλέα το ηχόχρωμά της σε μια εκπομπή της κρατικής τηλεόρασης. Αυτό ήταν αρκετό για να συνδέσει στον νου μου αυτόν τον εκστατικό, διονυσιακό ήχο με την κουλτούρα του Αιγαίου, ως συνώνυμο της θάλασσας, του ουρανού και των ανθρώπων του.

Το 2005 η στροφή του ενδιαφέροντός μου προς την παραδοσιακή μουσική της πατρίδας μου ήταν πλέον ξεκάθαρη. Αναζήτησα υλικό σε δίσκους παραδοσιακής μουσικής με πρωταγωνίστρια την τσαμπούνα. Στο άκουσμα του ήχου της, η εντύπωση της παιδικής μου ηλικίας αναδύθηκε ως ανάμνηση με την ίδια ένταση, προβάλλοντας την κρυστάλλινη ποιότητα και την εκφραστική δύναμη του οργάνου. Η κατάκτηση της τεχνικής του γίνεται πλέον πρώτιστος στόχος της ζωής μου. Για τρεις μήνες, αυθεντικοί λαϊκοί οργανοπαίχτες μου δίδαξαν παραδοσιακούς αιγαιοπελαγίτικους δρόμους και ρυθμούς. Έμπειροι κατασκευαστές με μύησαν στους τρόπους κατασκευής του οργάνου.

Σύντομα άρχισα να ερευνώ και την παράδοση του νησιού σε σχέση με την τσαμπούνα, όταν και διαπίστωσα ότι ο κόσμος γνώριζε ελάχιστα για αυτή. Οι περισσότεροι μου είπαν ότι είχαν να την ακούσουν από παιδιά. Από το 2006 έως σήμερα έχω ανακαλύψει πολύτιμους θησαυρούς που κρύβει η Θηραϊκή γη όπως τραγούδια, παλιές ηχογραφήσεις και μουσικά όργανα.

Τα τελευταία 4 χρόνια κατασκευάζω τσαμπούνες και παραδίδω μαθήματα σε παιδιά και ενήλικες ενώ από το 2012 διατηρώ εργαστήριο τσαμπούνας, παραδοσιακών αυλών και κρουστών, και έκθεση κατασκευαστών τσαμπούνας, στο Ενετικό καστέλι του Ακρωτηρίου.

Κατασκευή: Η τσαμπούνα αποτελείται εξ ολοκλήρου από φυσικά υλικά με την μικρότερη δυνατή κατεργασία. Ο ασκός είναι το δέρμα ενός ολόκληρου κατσικιού, οι αυλοί είναι από φυσικό καλάμι, το επιστόμιο για το φούσκωμα καλάμι ή κόκαλο, η «καμπάνα» (αντηχείο) ένα ολόκληρο κέρατο αγελάδας. Οι κολλήσεις γίνονται με φυσικό μελισσοκέρι, τα δεσίματα με σπάγκο ή πέτσινες λωρίδες. Το κούρδισμα ρυθμίζεται με μια κλωστή ή τρίχα στο καλαμένιο γλωσσίδι ή με ένα άχυρο μέσα στον αυλό. Όλα τα υλικά, όπως και τα λιγοστά εργαλεία που χρειάζονται, ο κατασκευαστής τα βρίσκει εύκολα γύρω του, είτε στη φύση είτε μέσα στο παλιό, παραδοσιακό νοικοκυριό.