Αμέτρητες φορές η Βασιλεύουσα πολιορκήθηκε από
τους εχθρούς της που εποφθαλμιούσαν τα πλούτη, τη δόξα και τη δύναμή της.
Στην υπερχιλιετή ιστορία της ως πρωτεύουσας
του Βυζαντίου, μόνο δύο φορές υπέκυψε σε πολιορκία. Η πρώτη, η πολιορκία των “σταυροφόρων” της διαβόητης
τέταρτης σταυροφορίας,
ήταν μία μάλλον ιδιάζουσα περίπτωση, ενώ η δεύτερη, η κατάκτησή της από τους
Οθωμανούς, σήμανε και το τέλος της Κωνσταντινούπολης ως ελληνικής πόλης, αφού
στο εξής θα ήταν για πέντε αιώνες η πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Από τις πάμπολλες πολιορκίες της
Κωνσταντινούπολης, που περιλαμβάνουν λαούς όπως οι Γότθοι, οι Αβαροι, οι Αραβες, οι Βούλγαροι,
οι Πατζινάκοι, οι Χαζάροι και οι Ρως/Ρώσοι - και φυσικά οι Τούρκοι δύο φορές
πριν από το 1453 - ορισμένες αξίζουν ειδικής μνείας:
Η πολιορκία από τους Αβάρους (626 μ.Χ.)
Οι Άβαροι,
φύλο νομαδικό από τις στέπες της Κεντροδυτικής Ασίας, είχαν καταλάβει στην
εποχή της μέγιστης ακμής τους ένα μεγάλο μέρας της βόρειας Βαλκανικής και της
Κεντρικής Ευρώπης. Στο Βυζάντιο ήταν η περίοδος της βασιλείας του Ηρακλείου. Οταν ο
τελευταίος, ένας από τους ικανότερους περί τα στρατιωτικά αυτοκράτορες του Βυζαντίου και
εκείνος που πρώτος αντικατέστησε τους ρωμαϊκούς τίτλους με το ελληνικό
“βασιλεύς”, εκστράτευσε κατά των Περσών, οι οποίοι έμοιαζαν να είναι η κυριότερη απειλή κατά
του Βυζαντίου και είχαν σαρώσει μεγάλο μέρος της Μ. Ανατολής, οι σύμμαχοι των
Περσών, Αβαροι, με τη συνεπικουρία των υποτελών τους Σλάβων, επιτέθηκαν κατά
της Βασιλεύουσας με ένα τεράστιο στράτευμα.
Οι υπερασπιστές της Πόλης ήλθαν σε
δύσκολη θέση γιατί η φρουρά ήταν ολιγάριθμη και οι πολιορκητές είχαν τη συνεπικουρία ενός βυζαντινού μηχανικού ο οποίος κατασκεύασε γι’ αυτούς μία σειρά από
πολιορκητικές μηχανές (καταπέλτες, πετροβόλους, πολιορκητικούς πύργους, κριούς
και χελώνες).
Τα περίφημα τείχη της
πόλης άντεξαν και οι υπερασπιστές κατόρθωσαν σε πολλές περιπτώσεις να
αποκρούσουν τις επιθέσεις των Αβάρων, ενώ ο περίφημος βυζαντινός στόλος
κατατρόπωσε τα πολυπληθή πλοιάρια (μονόξυλα) των Σλάβων. Μετά από τις
αλλεπάλληλες ήττες και καθώς πλησίαζε βυζαντινή δύναμη υπό τον αδελφό του αυτοκράτορα, ο Αβαρος
χαγάνος αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία και να αποχωρήσει άπρακτος. Στη
μνήμη της σωτηρίας της Πόλης και για να δοξάσει τη Θεοτόκο, η οποία για τους
Βυζαντινούς ήταν η Σωτήρας της Πόλης, δημιουργήθηκε μετά τη λύση της πολιορκίας
ένα από τα κορυφαία έργα της βυζαντινής υμνογραφίας, ο Ακάθιστος Ύμνος.
Δεύτερη αραβική πολιορκία
(717-718 μ.Χ.)
Η πρώτη πολιορκία των
Αράβων το 674 μ.Χ. αποκρούστηκε μετά από μία σειρά νικηφόρων για τους Βυζαντινούς
μαχών και ναυμαχιών, ωστόσο η αραβική απειλή δεν εξουδετερώθηκε. Αντίθετα,
χρειάστηκε δεύτερη πολιορκία για να λυθεί το αραβικό ζήτημα. Οι Άραβες
(Σαρακηνοί για τους Βυζαντινούς) στην περίοδο αυτή είχαν φθάσει το απόγειο της
δύναμής τους. Η πολιορκία ξεκίνησε το 717, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Λέων ο Γ’ ο
Ίσαυρος, ο οποίος μετά από μία μακρά περίοδο ενδοβυζαντινών ταραχών, που
συνοδεύτηκαν από τις όλο και πιο θρασείς επιδρομές των Αράβων σε βυζαντινά
εδάφη, κατόρθωσε να ανατρέψει τον Θεοδόσιο τον Γ’ και να καταλάβει το θρόνο.
Τον Αύγουστο οι Άραβες
προήλασαν προς την Πόλη, την οποία πολιόρκησαν από ξηρά και θάλασσα. Ο Λέων
είχε μεταφέρει στρατό εκτός της Πρωτεύουσας και κατόρθωσε να επιβληθεί των
Αράβων σε μία σειρά μαχών στο έδαφος της Μικράς Ασίας, απειλώντας τελικά τα
μετόπισθεν των πολιορκητών αφού είχε ήδη διαλύσει τις γραμμές των συγκοινωνιών
τους. Την ίδια ώρα, ο πολυάριθμος στόλος των Αράβων είχε υποστεί πραγματική
πανωλεθρία από τα βυζαντινά πλοία που χρησιμοποιούσαν μια πρόσφατη εφεύρεση του
Έλληνα μηχανικού Καλλίνικου από τη Συρία, το Περίφημο Υγρόν Πυρ των βυζαντινών
πηγών (“Ελληνικό Πυρ” το αποδίδουν οι Δυτικοί και “Ρωμαϊκό Πυρ” οι Άραβες και
οι Τούρκοι). Έναν χρόνο περίπου άντεξαν οι Άραβες, που αποχώρησαν τελικά τα
718, έχοντας υποστεί συντριπτικές απώλειες από τη συνδυασμένη δράση του
βυζαντινού στόλου και στρατού. Με τη λύση αυτής της πολιορκίας η αραβική απειλή
για τα Βυζάντιο εξανεμίστηκε. Θα περνούσαν περισσότεροι από τρεις αιώνες μέχρι
ένας άλλος μουσουλμάνας εισβολέας, οι Σελτζούκοι Τούρκοι, επιχειρήσει να
αναμετρηθεί με τη δύναμη του Βυζαντίου.
Η Πρωτεύουσα πέφτει
στους... σταυροφόρους (1204)
Η τρίτη πολιορκία που θα
εξετάσουμε ήταν ίσως η πιο καθοριστική στη βυζαντινή ιστορία, διότι από την πτώση
της στους Φράγκους το 1204, η Βασιλεύουσα - και κατ’ επέκταση η αυτοκρατορία -
ουδέποτε συνήλθε. Η διαβόητη τέταρτη σταυροφορία είχε ως στόχο την Αίγυπτο,
ωστόσο η ανερχόμενη εμπορική δύναμη των Βενετών, ουσιαστικά “προσέλαβε” το
τεράστιο σταυροφορικό στράτευμα για να εξυπηρετήσει τους δικούς της σκοπούς, με
την πρόφαση ότι θα τους μετέφεραν (έναντι αδρά αμοιβής, φυσικά) στην Αίγυπτο. Η
βενετική εμπορική επέκταση στα Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο συναντούσε
σθεναρή βυζαντινή αντίσταση και η στρατιωτική δύναμη της Γαληνοτάτης δεν ήταν
επαρκής για να αντιμετωπίσει το Βυζάντιο. Στη βενετική δολοπλοκία κεντρικό ρόλο
έπαιξε ο γιος του προηγούμενου αυτοκράτορα Ισσάκιου Β’ Αγγελου, Αλέξιος Άγγελος,
που είχε χάσει τα δικαιώματα στο θρόνο. Αυτός υποσχέθηκε να πληρώσει τα ναύλα
των σταυροφόρων προς τους Βενετούς, εφόσον τον ανέβαζαν στο θρόνο της
Κωνσταντινούπολης.
Αφού οι “στρατιώτες του
σταυρού” κατέλαβαν τη Ζάρα (έτερη ανταγωνίστρια της εμπορικής αυτοκρατορίας των
Βενετών) στράφηκαν ενάντια στην Κωνσταντινούπολη, την οποία κατέλαβαν το 1204,
μετά τη φυγή του αυτοκράτορα. Ο ανίκανος και αδαής Αλέξιος Άγγελος δεν είχε
τρόπο να εξοφλήσει τα χρωστούμενα και οι σταυροφόροι στράφηκαν σύντομα εναντίον
του, καταλαμβάνοντας την πόλη για λογαριασμό τους και διαλύοντας έτσι τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η καταστροφή της πόλης από τους - ομόθρησκους! - της
Δύσης ξεπέρασε κάθε προηγούμενο! Δεκάδες χιλιάδες κάτοικοι σφαγιάσθηκαν, το
σύνολα σχεδόν των θησαυρών της μεταφέρθηκε στις πρωτεύουσες της Δύσης (τα
λιοντάρια που κοσμούν το παλάτι της Βενετίας προέρχονται από το πλιάτσικο του
1204) και ο κοινωνικός ιστός της πόλης διαλύθηκε. Πολλά κτήρια παραδόθηκαν στις
φλόγες και η αφρόκρεμα της διανόησης της Πόλης - όσοι τουλάχιστον επέζησαν -
την εγκατέλειψαν για να γλιτώσουν από τη μανία των σταυροφόρων. Εφεξής η
Κωνσταντινούπολη θα ήταν απλώς μια σκιά ταυ παλιού εαυτού της και η
διακυβέρνηση των ανίκανων Λατίνων “αυτοκρατόρων’ θα μείωνε τον πληθυσμό και τον
πλούτο της ακόμη περισσότερο μέσα στα επόμενα χρόνια.
Θα χρειαζόταν σχεδόν
εξήντα χρόνια έως ότου η ελληνική αυτοκρατορία της Νίκαιας, μία από τις
τέσσερις ελληνικές ηγεμονίες που προέκυψαν μετά τη διάλυση της αυτοκρατορίας,
κατορθώσει να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ξεκινώντας έτσι την τελευταία
περίοδο της χιλιόχρονης ιστορίας του Βυζαντίου.
Από το τεύχος 2 της ‘Πολεμικής Ιστορίας’ (Μάρτιος 2006)
πηγή:Κόκκινος ουρανός
