Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης λόγω του μοναχικού βίου του χαρακτηρίστηκε αντιερωτικός, μονόχνοτος, ανέραστος, ανίκανος ν' αγαπήσει και ν' αγαπηθεί. Κι όμως, οι σύγχρονοι συγγραφείς επιδιώκουν να ανατρέψουν αυτή την εικόνα.
«Κανείς άλλος συγγραφέας δεν μπήκε τόσο βαθιά, τόσο ανυπόδητος στο βασίλειο του έρωτα -κι ας μην υπάρχει πουθενά η περιγραφή έστω μιας σκηνής από ερωτική κλινοπάλη», εκτιμά ο Κώστας Ακρίβος, ο οποίος επιμελήθηκε τη συλλογή «Να είχεν ο έρωτας σαΐτες! Επτά αγαπητικά διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» με ζωγραφιές Δημήτρη Μοράρου.
Ο δε Χριστόφορος Λιοντάκης επιχειρεί να μουντζουρώσει «το φωτοστέφανο της αγιοσύνης» του σκιαθίτη λογοτέχνη σημειώνοντας στον πρόλογο του φρεσκοτυπωμένου βιβλίου «Ερωτικός Παπαδιαμάντης» (εκδόσεις «Πατάκης») όπου ανθολογεί 28 διηγήματα: «Ο αποσυνάγωγος Παπαδιαμάντης δημιούργησε ένα ερωτικό σύμπαν, όπου ίπτανται και πλέουν αθώες κορασίδες, λαϊκές θυγατέρες, ερωτόβρυτοι ηλιοκαείς αιπόλοι, θαλασσινοί με την άλμη στον τράχηλο, λαϊκοί απόκληροι: μοναχικοί μονόλογοι, μορφές όπου η κρυφή πληγή του, μαζί με την ερωτική λύπη, σμίλεψαν το μυστικό του αρχαϊκού μειδιάματος».
Στον ερωτικό του κόσμο συνυπάρχουν το πάθος, η θλίψη και η εγκαρτέρηση. Χαρακτηριστική είναι η εξομολόγηση του Παπαδιαμάντη στο διήγημα «Η Φαρμακολύτρια», όπου ο 77χρονος ήρωας ομολογεί στην Αγία Αναστασία «το ερπετόν πάθος, το δολερόν», για την ξαδέρφη του.
Τραγικό της αγάπης πρόσωπο, alter ego του συγγραφέα θεωρεί ο Κ. Ακρίβος τον μπάρμπα-Γιαννιό στο διήγημα «Ερωτας στα χιόνια». Είναι ερωτευμένος με την παντρεμένη γειτόνισσα, ωστόσο δεν εξωτερικεύει τα συναισθήματά του. «Καθώς δεν μπορεί να ξεπεράσει τους κοινωνικούς φραγμούς, ο μπάρμπα-Γιαννιός αναμετριέται με τον θάνατο. Μέσα σε κακές καιρικές συνθήκες, πνίγεται στο κρασί και στο χιόνι».
Ο ερωτικός πόθος, καλά κρυμμένος στα βάθη της ψυχής, που αδυνατεί να εκφραστεί, είτε από δειλία είτε από σεμνότητα χαρακτηρίζει πολλά από τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη. «Αντικατοπτρίζουν καταστάσεις που έζησε ο ίδιος ή γεγονότα που φιλτράρονται μέσα από την ιδιοσυγκρασία του και εκφράζουν την πίκρα, τη στενοχώρια, την απογοήτευση», μας λέει ο Κ. Ακρίβος. «Αλλωστε και η ίδια η ζωή του ήταν γεμάτη στερήσεις».
Στο «Ονειρο στο κύμα» ο συγγραφέας περιγράφει το θαυμασμό του μικρού βοσκού για την 
κόρη που κολυμπά: «Ηταν νηρηίς, νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ως πλέει ναυς μαγική, η ναυς των ονείρων...», ενώ θέτει «την έννοια της θυσίας όταν ο ήρωας θα βουτήξει στα κύματα για να τη σώσει».
Στο «Ερως-ήρως», πάλι, ο νεαρός βαρκάρης αισθάνεται «σπαραγμόν απερίγραπτον» για τη μικρή Αρχόντω που πρόκειται να παντρευτεί έναν κατά πολύ μεγαλύτερό της. Με τη φαντασία του κάνει σενάρια πως είναι μαζί, ωστόσο στο τέλος συμμορφώνεται: «Κατέστειλε το πάθος, επραΰνθη, κατενύγη, έκλαυσε κ' εφάνη ήρως εις τον έρωτά του-έρωτα χριστιανικόν, αγνόν, ανοχής και φιλανθρωπίας».
Ο Χρ. Λιοντάκης χωρίζει τα ερωτικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη σε δύο βασικές κατηγορίες: «Εκείνα στα οποία ο ίδιος εξιστορεί προσωπικές ερωτικές ιστορίες και περιπέτειεςς και εκείνα στα οποία περιγράφει ερωτικές ιστορίες των ηρώων του. Στα πρώτα κυρίαρχα χαρακτηριστικά είναι: ο ρεμβασμός, η νοσταλγία, το ανεκπλήρωτο, η ματαίωση, οι ποιητικές εξάρσεις και το λυρικό παραλήρημα». («Ολόγυρα στη λίμνη», «Ρόδινα ακρογιάλια», «Υπό την βασιλικήν δρυν» κ.ά.).
Ο έρωτας για τη φύση
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν διηγήματα με ήρωες κυρίως ερωτοχτυπημένους νεαρούς που βασανίζονται από ανεκπλήρωτους ή ματαιωμένους έρωτες («Η Νοσταλγός», «Για την περηφάνεια» κ.ά.). Σε άλλα όπως «Η βλαχοπούλα», «Θέρος-Ερως» μια λυρική ερωτική περιπέτεια έχει αίσια κατάληξη. Και, τέλος, υπάρχουν τα διηγήματα «όπου με αφορμή τον έρωτα και το γάμο στηλιτεύονται κοινωνικές αδικίες και αδιέξοδα, προλήψεις, περίεργοι γάμοι, χωρισμοί: "Οι κουκλοπαντρειές", "Ο Καλόγερος", "Το τυφλό σοκάκι" κ.ά.».
Ωστόσο, το θεμελιώδες στοιχείο στο έργο του είναι ο έρωτας για τη φύση. «Είναι το φόντο σε όλα τα διηγήματά του, που προσφέρει αφειδώς το στοιχείο της αθωότητας. Εκεί ο Παπαδιαμάντης αισθάνεται πλήρης, εκεί ο έρωτας έχει ανταπόκριση, γιατί δεν χρειάζεται να είναι αμφίδρομος», επισημαίνει ο Κ. Ακρίβος.
Αλλωστε, όπως παρατηρεί και ο Χρ. Λιοντάκης: «Μέσα στη φύση ο Παπαδιαμάντης εκστασιάζεται όπως ένα μυστικός μπροστά σε ένα θείο όραμα. Ηλεκτρίζεται, της αφήνεται και του αφήνεται, την αφομοιώνει και τον αφομοιώνει. Γίνονται ένα...»
