Το ηφαίστειο της Θήρας [Σαντορίνης]

Γράφει ο  Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου, δασκάλος, συγγραφέας

ΓΕΝΙΚΑ: Η Σαντορίνη αποτελεί ένα από τα 5 ηφαιστειακά κέντρα που απαρτίζουν το νότιο ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου. Ουσιαστικά, ότι βλέπουμε από το νησί, είναι οι κορυφές των τεράστιων ηφαιστειακών βράχων, γεμάτοι από ολόλευκα σπίτια και εκκλησίες. Στρώμα πάνω στο στρώμα το κόκκινο ηφαιστειακό πέτρωμα δημιουργεί μία οπτική εικόνα μοναδική πάνω στη Γη. Το ηφαίστειο της Σαντορίνης ειναι από τα μεγαλύτερα υποθαλάσσια ενεργά ηφαίστεια στο κόσμο. Ισως το μόνο ηφαίστειο που η Καλντέρα του φθάνει μέχρι τη θάλασσα.

ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: Πριν αρχίσει η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Σαντορίνη, πριν 2 με 2,5 εκατομμύρια χρόνια, στη θέση της Σαντορίνης υπήρχε ένα μικρό νησί που αποτελούταν από μεταμορφωσιγενή πετρώματα, κυρίως ασβεστόλιθο και σχιστόλιθο. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα ξεκίνησε στη περιοχή του Ακρωτηρίου και στις νησίδες Χριστιανά. Εκεί, τα πετρώματα σήμερα έχουν αλλοιωθεί έντονα. Στη συνέχεια, πριν 500.000 χρόνια περίπου, δημιουργήθηκε στα βόρεια του νησιού το ηφαίστειο της Περιστερίας, το οποίο παρήγαγε ανδεσιτικές λάβες. Σήμερα υπολείμματα του ηφαιστείου αυτού βρίσκονται στο Μικρό Προφήτη Ηλία και το Μεγάλο Βουνό. Συγχρόνως μικρότερα ηφαίστεια - κώνοι σκωρίας ήταν ενεργά προς τα νότια, στον Μπάλο, Κόκκινη Παραλία και Κοκκινόπετρα. Στη συνέχεια μέχρι πριν 200.000 χρόνια, δημιουργείται ένα ασπιδωτό ηφαίστειο που ένωσε όλα τα επιμέρους νησιά. Αυτή η φάση τελειώνει με μια σειρά ισχυρών εκρήξεων που δημιουργεί την πρώτη καλντέρα. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα παρατηρείται ξανά πριν 180.000 χρόνια. Μια δεύτερη καλντέρα δημιουργείται πριν 40.000 με 60.000 χρόνια από ισχυρές εκρήξεις. Στη συνέχεια σχηματίζονται τα ηφαίστεια του Σκάρου και της Θηρασιάς, τα οποία καταστρέφονται από την έκρηξη του Ρίβα πριν 21.000 χρόνια. Τον 17ο αιώνα π.Χ. λαμβάνει χώρα η μεγάλη έκρηξη, που γράφουμε πιο κάτω, η οποία δίνει στην καλντέρα το σημερινό της σχήμα. Η “μινωική” έκρηξη. Ο όγκος των τότε ηφαιστειακών αναβλημάτων υπολογίζεται ανάμεσα σε 39 και 60, ίσως και περισσότερα κυβικά χιλιόμετρα και κάλυψαν με ένα στρώμα πάχους δεκάδων μέτρων τη Σαντορίνη! Η δραστηριότητα κατά τους ιστορικούς χρόνους δημιούργησε τις νησίδες Νέα και Παλαιά Καμένη, εντός της καλντέρας.

ΑΙΤΙΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ: Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Σαντορίνη είναι αποτέλεσμα της καταβύθσης της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική, ή ακριβέστερα την υποπλάκα του Αιγαίου. Η καταβυθίση γίνεται με ταχύτητα 5 cm/έτος προς τα βορειοανατολικά με γωνία 30-40°, και το όριο μεταξύ των δύο πλακών βρίσκεται στην ελληνική τάφρο, νότια της Κρήτης. Η πλάκα της Αφρικής λιώνει σε μεγάλο βάθος και στη συνέχεια τα λιωμένα πετρώματα ανέρχονται στην επιφάνεια και σχηματίζουν τα ηφαίστεια του Αιγίου, τα οποία αποτελούν το Ηφαιστειακού Τόξου του Νοτίου Αιγαίου. Το σύμπλεγμα της Σαντορίνης, που περιλαμβάνει επίσης τις νησίδες Χριστιανά και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο, είναι το πιο ενεργό του τόξου.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΡΗΞΗ: Η μεγαλύτερή του έκρηξη συνέβη κατά την διάρκεια της Μινωική Εποχής του Χαλκού πριν από 3.600 χρόνια. Ολόκληρο το κέντρο του, τότε, κυκλικού νησιού βυθίστηκε στη θάλασσα κατά την διάρκεια της τρομερής ηφαιστειακής έκρηξης. Η έκρηξη προκάλεσε τεράστια κύματα [τσουνάμι] που κυριολεκτικά αφάνισαν τον προηγμένο πολιτισμό της Μινωικής Κρήτης, 70 μίλια νότια της Σαντορίνης. Η τεράστια μάζα ελαφρόπετρας που εκτινάχθηκε κατά την ηφαιστειακή έκρηξη κάλυψε την επιφάνεια της θάλασσας σε μία τεράστια περιοχή, που εν συνεχεία ξεβράστηκε στις ακτές με το τσουνάμι που προκλήθηκε από την έκρηξη. Στις περισσότερες από τις γύρω περιοχές του Αιγαίου, βρέθηκαν κομμάτια ελαφρόπετρας που είχαν παρασυρθεί στην επιφάνεια της θάλασσας. Αυτό που αποτελεί σήμερα τη Σαντορίνη είναι ένα μεγάλο μέρος του (τότε κυκλικού) νησιού σε σχήμα ημισελήνου. Ιστορικοί και αρχαιολόγοι εμφανίζονται προβληματισμένοι ως προς την ημερομηνία που εξεράγη το ηφαίστειο της Θήρας, με πιθανή χρονολογία κάπου μεταξύ 1645 και 1500 π.Χ. Από διάφορες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στις στάχτες που απέμειναν στο βυθό της θάλασσας, βρέθηκε πως όταν εξεράγη το ηφαίστειο, η έκρηξη που προκλήθηκε ήταν η ισχυρότερη που συνέβη ποτέ στα χρονικά της ανθρωπότητας.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ: Ο παγκόσμιος χάρτης ίσως να ήταν διαφορετικός σήμερα αν το ηφαίστειο της Σαντορίνης δεν είχε εκραγεί πριν από 3.500 χρόνια. Το ηφαίστειο της Θήρας δεν δημιούργησε απλά μία τεράστια τρύπα στο νησί της Σαντορίνης, αλλά άλλαξε ριζικά την Ιστορία της αρχαίας Μεσογείου. Ο μινωικός πολιτισμός, ο κυρίαρχος τότε μεσογειακός πολιτισμός, κατέρρευσε ως αποτέλεσμα της έκρηξης αυτής, σύμφωνα με την πλειονότητα των ιστορικών [κάποιοι το αμφισβητούν], αλλάζοντας οριστικά το τότε πολιτικό τοπίο. Οι περιβαλλοντικές αλλαγές που συντελέστηκαν έγιναν αισθητές σε ολόκληρη την υφήλιο. Με την καταστροφή συνδέονται και ο θρύλος της Ατλαντίδας και η ιστορία των Βιβλικών Πληγών με την επακόλουθη έξοδο από την Αίγυπτο. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας ήταν τέσσερις με πέντε φορές ισχυρότερη από αυτή του Κρακατόα σύμφωνα με τους γεωλόγους, ενώ η ενέργεια της αντιστοιχεί με την ταυτόχρονη έκρηξη εκατοντάδων ατομικών βομβών σε κλάσματα του δευτερολέπτου!

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ: Το γεγονός ότι δεν βρέθηκε κανένα πολύτιμο στοιχείο που να βοηθάει στη μελέτη του ηφαιστείου, όπως μέταλλα ή ακόμα και ανθρώπινα απομεινάρια, υποδηλώνει πως οι κάτοικοι της Σαντορίνης είχαν ήδη εκκενώσει το νησί. Δυστυχώς, όμως, ο μινωικός πολιτισμός δεν είχε την ίδια τύχη, αφού παρήκμασε ξαφνικά μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς, τα τσουνάμι που προκλήθηκαν καταπόντισαν τον ναυτικό του στόλο και τα παράκτια χωριά. Η πτώση της θερμοκρασίας που προκλήθηκε εξαιτίας των τεράστιων ποσοτήτων διοξειδίου του θείου που απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα, οδήγησε σε ψύχος για πολλά χρόνια και βροχές κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, καταστρέφοντας καλλιέργειες. Όλα αυτά έπληξαν κάθε ισχυρό Μινωικό πόλισμα σε διάστημα μικρότερο των 50 χρόνων. Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, η ειρηνική και αποτελεσματική κυριαρχία τους έδωσε τη θέση της στο στρατοκρατορικό σύστημα πόλης-κράτους της Αρχαίας Ελλάδας, που κυριάρχησε πλέον στη Μεσόγειο.

ΘΗΡΑ, ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΚΑΙ ΠΛΗΓΕΣ ΤΟΥ ΦΑΡΑΩ: Το ηφαίστειο της Θήρας δεν άλλαξε απλά την πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης αλλά έδωσε το έναυσμα και σε πολλούς τυχοδιώκτες και επίδοξους κυνηγούς θησαυρών να κυνηγήσουν την τύχη τους. Όταν ο Έλληνας φιλόσοφος Πλάτωνας περιέγραφε τη χαμένη πόλη της Ατλαντίδας σχεδόν μία χιλιετία μετά την έκρηξη του ηφαιστείου, ίσως είχε ως αναφορά παραδόσεις της Θήρας που πέρασαν από γενιά σε γενιά και διογκώθηκαν με το πέρασμα των χρόνων. Οι επιπτώσεις από την έκρηξη του ηφαιστείου θα μπορούσαν, ακόμη, να δικαιολογήσουν πολλές από τις Πληγές που περιγράφονται στην Παλαιά Διαθήκη, συμπεριλαμβανομένων των ημερών σκότους και της μόλυνσης των ποταμών.

Η ΕΚΡΗΞΗ ΤΟΥ 1650: Η ιστορία της γέννησης του δεύτερου ηφαιστείου της Θήρας [Κολούμπο], αρχίζει με σεισμούς και θανάτους. Από το 1649 αλλεπάλληλες σεισμικές δονήσεις τάραζαν τη Σαντορίνη, χωρίς κανείς να μπορεί να φανταστεί τι συνέβαινε 7 χλμ. βορειοανατολικά του νησιού. Ηταν τα προεόρτια της δημιουργίας ενός μοναδικού ηφαιστείου. Οι σεισμοί «έχτιζαν» σιγά σιγά τον χώρο και στις 14 Σεπτεμβρίου 1650, ένα χρόνο μετά, εκδηλώνεται μεγάλος σεισμός και η θάλασσα αρχίζει να αλλάζει χρώμα. Το νερό γίνεται πράσινο και ένα δολοφονικό αέριο εξαπλώνεται στην περιοχή σκορπώντας θάνατο. Ηταν το διοξείδιο του άνθρακα που προήλθε από το λειωμένο μάγμα στον φλοιό της Γης. Βρήκε διέξοδο μέσα από τις σχισμές του πυθμένα με αυτή τη μορφή. Στις 27 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, λάβα ξεπήδησε από τη θάλασσα και έδωσε στο ηφαίστειο τη μορφή που έχει σήμερα.

ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΘΑΛΑΣΣΙΑ ΚΑΛΝΤΕΡΑ: Ελληνες επιστήμονες του Πανεπιστήμιο Αθηνών και του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών που ερεύνησαν τον πυθμένα του νεότερου αυτού ηφαιστείου σε βάθος 500 μέτρων κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, διαπίστωσαν πως στο γεωθερμικό πεδίο του Κολούμπο [υποθαλάσσια καλντέρα] συμβαίνουν φαινόμενα που όμοιά τους δεν έχουν παρατηρηθεί ξανά στον κόσμο. Τα αποτελέσματα των εργασιών τους που δημοσιεύθηκαν στο γνωστού κύρους επιστημονικό περιοδικό «Scientific Reports- Nature». Οι ερευνητές αυτοί, υποδεικνύουν ότι βαθιά κάτω από το ηφαίστειο συμβαίνουν «εξαιρετικά αποτελεσματικές βιογεωχημικές διεργασίες απόθεσης μετάλλων», όπως δήλωσε στα «ΝΕΑ» ο καθηγητής Κοιτασματολογίας Στέφανος Κίλιας. Στο μαγματικό θάλαμο του υποθαλάσσιου ηφαιστείου που εκτείνεται σε βάθος 5 χιλιομέτρων στον φλοιό της Γης, εξελίσσονται διεργασίες που ανήκουν στην αιχμή της σύγχρονης διεπιστημονικής γνώσης και έρευνας όπως η Γεωβιολογία και η Βιογεωχημεία: Χρυσάφι, αντιμόνιο, θάλλιο, άργυρος, αρσενικό, υδράργυρος, ψευδάργυρος αλλά και διοξείδιο του άνθρακα σε τεράστιες ποσότητες, μαζί με μικροοργανισμούς(!) που συμπεριφέρονται με ασυνήθιστο τρόπο και φαίνεται να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία των μετάλλων(;), συνθέτουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία αυτού του ηφαιστείου. «Το ηφαίστειο μοιάζει με μια χοάνη που το βαθύτερο σημείο του είναι τα 504 μέτρα. Εκεί στον πυθμένα του, που αποτελείται από στερεοποιημένη λάβα, υπάρχουν ρηγματώσεις μέσα από τις οποίες εκλύεται διοξείδιο του άνθρακα σε ποσοστό 99% αλλά και κάποιοι σχηματισμοί, που λέγονται υδροθερμικές καμινάδες και αποτελούνται από μέταλλα όπως το χρυσάφι, το αντιμόνιο, ο άργυρος και το θάλλιο», προσθέτει στα ΝΕΑ η Παρασκευή Νομικού, λέκτορας Ωκεανογραφίας. Αυτές οι καμινάδες μοιάζουν με με βραχώδη στενόμακρα υψώματα [έως 5 μέτρα] που είναι διάστικτα από οπές. Από το 2006 ήταν γνωστή η ύπαρξη των καμινάδων, όχι όμως και τα πετρώματα από τα οποία αποτελούνται. Το 2011 και το 2012 μέλη της ελληνικής ερευνητικής ομάδας, με επικεφαλής την Παρασκευή Νομικού, με το «E/V Nautilus» του αμερικανικού Πανεπιστημίου Rhode Island, συνέλεξαν με υποβρύχιο ρομπότ δείγματα πετρωμάτων - μεταλλευμάτων από αυτές τις καμινάδες, παγίδευσαν σε δειγματοσυλλέκτες φυσαλίδες από τα αέρια που εκλύονται από τις ρηγματώσεις του πυθμένα και δείγματα θερμού νερού. Αυτό που έκανε αρχικά μεγάλη εντύπωση στους ειδικούς ήταν ότι στον πυθμένα του ηφαιστείου, μέχρι και 10 μ. ψηλότερα από αυτόν, δεν υπήρχε ίχνος ζωής. Μόνο ένα παράξενο πορτοκαλοκόκκινο υλικό, ένα αλλόκοτο μικροβιακό οικοσύστημα ανακατεμένο με άμορφα σιδηροξείδια, απλωνόταν παντού. Το διαπερνούσαν οι φυσαλίδες από τις ρηγματώσεις που αποδείχθηκε ότι εκλύουν μόνο διοξείδιο του άνθρακα μετατρέποντας τον πυθμένα του Κολούμπο σε τοξική λίμνη! Οι επιστήμονες έφεραν στην επιφάνεια τα δείγματα από τις καμινάδες και άρχισαν την πολύπλοκη ανάλυσή τους στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και σε ορισμένα εξειδικευμένα εργαστήρια του εξωτερικού, ώστε να προσδιοριστεί η χημική τους σύσταση και να αποκαλυφθούν τα στοιχεία και ιχνοστοιχεία που περιείχαν. Κονιορτοποίησαν μικρά τμήματα από τις καμινάδες και τα αποτελέσματα των αναλύσεων έδειξαν ότι κάτω από το ηφαίστειο βρίσκεται ένα πολυμεταλλικό κοίτασμα εν τη γενέσει του. «Οι αναλύσεις μας έδειξαν την ύπαρξη χρυσού σε περιεκτικότητα που εντυπωσιάζει. Η ανώτατη τιμή που μετρήσαμε ήταν 32 γραμμάρια στον τόνο και η μέση τιμή 9 – 10 γραμμάρια στον τόνο», λέει ο Στέφανος Κίλιας. «Η μέγιστη περιεκτικότητα του δείγματος σε άργυρο ήταν 1.910 γραμμάρια στον τόνο [σχεδόν δυο κιλά στον τόνο].

Ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν η συγκέντρωση του αντιμονίου, αυτού του στρατηγικής σημασίας μετάλλου. Το βρήκαμε σε μέγιστη περιεκτικότητα 22.400 γραμμάρια στον τόνο (πάνω από 2,2% κατά βάρος!) Πρόκειται για ποσότητα που ενδεχομένως να μην έχει καταγραφεί ποτέ άλλοτε στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία». Εν κατακλείδι, η καταβύθιση της αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας κάτω από την ευρωπαϊκή στο ύψος της Κρήτης δημιούργησε στην περιοχή της Σαντορίνης δύο μαγματικούς θαλάμους -έναν κάτω από την καλντέρα στη Σαντορίνη και έναν κάτω από το Κολούμπο. Μέσα από το μάγμα εκλύεται το διοξείδιο του άνθρακα και άλλα αέρια όπως η αμμωνία καθώς και τα μέταλλα, όπως π.χ. ο χρυσός και το αντιμόνιο, που δημιούργησαν αυτές τις καμινάδες.
πηγή: aktines