Α. Η πρώτη εορτή προς τιμήν της Θεοτόκου στα Ιεροσόλυμα.
Είναι γεγονός, ότι το πρώτο που κυριαρχούσε στις συνειδήσεις των μελών της πρώτης χριστιανικής Εκκλησίας, σχετικά με τη Θεοτόκο, ήταν η θεϊκή μητρότητα. Η Γέννηση του Κυρίου από Αυτή ήταν εύλογο να αποτελούσε και την αφορμή και το εορτολογικό περιεχόμενο της πρώτης Θεομητορικής εορτής.
Η πρώτη «πρωτογενής Θεομητορική εορτολογική αφορμή» συνδέεται μεμία τοποθεσία τρία μίλια μετά τα Ιεροσόλυμα καθ’ οδόν προς Βηθλεέμ, η οποία επονομάζεται «Κάθισμα». Η τοποθεσία αυτή κίνησε το ευρύτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον των ερευνητών, ειδικότερα όμως ως προς τη Θεοτόκο αποτέλεσε τόπο ιερό, εφόσον κατά την απόκρυφη παράδοση του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου (17, 2-3) η εγκυμονούσα Θεοτόκος, καθ’ οδόν προς τη Βηθλεέμ για την απογραφή, ζήτησε από τον Ιωσήφ να κατέβει από το υποζύγιο για να ξεκουρασθεί.
Άλλη παράδοση αναφέρει ότι στον συγκεκριμένο τόπο η Θεοτόκος παρέμεινε για λίγο για να ξεκουραστεί κατά την φυγή προς την Αίγυπτο προκειμένου να αποφύγει ο νεογέννητος Χριστός τις δολοφονικές διαθέσεις του Ηρώδη.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κυρίλλου του Σκυθοπολίτου, στο «Κάθισμα» ανοικοδομήθηκε ναός προς τιμή της Θεοτόκου από μία Ρωμαία, ευγενούς καταγωγής και μεγάλης πίστεως προσκυνήτρια, την Ικελία (η Ικηλία), κατά τους χρόνους πατριαρχείας του Ιουβεναλίου Ιεροσολύμων (417-458)• Έτσι, το εν λόγω «Κάθισμα» πρέπει να αποτέλεσε τον πρώτο συγκεκριμένο τόπο τιμής προς τη Θεοτόκο στις αρχές του 5ου αι. και, επομένως, τον πρώτο τόπο επιτελέσεως μίας εορτής, την οποία ο Θεόδωρος Πέτρας (βιογράφος του Αγίου Θεοδοσίου του Κοινοβιάρχου) αποκαλεί «μνήμην Θεοτόκου» και επισημαίνει ότι τελείται «άπαξ του ενιαυτού». Σύμφωνα με τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία η ημερομηνία της εορτής ήταν η 13 Αυγούστου (Ι. Φουντούλης) και ήταν εορτή ανάμνησης των εγκαινίων του ναού της Ικελίας.
Β. Η Εορτή της Κοιμήσεως.
Οι έορτολογικές εξελίξεις εμφανίζονται ιδιαίτερα από τα μέσα του 5ου αί> όταν ο αυτοκράτορας Μαρκιανός (45°”457) έκτισε ναό πρός τιμή της Θεοτόκου στη Γεθσημανή. Τρία χρόνια μετά το θάνατο του αυτοκράτορα, το 460 μ.Χ., εμφανίζεται για πρώτη φορά εορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου και στον συγκεκριμένο ναό, και έτσι εκτοπίζεται η παλιά θεομητορική εορτή του «Καθίσματος». Ευνόητο είναι ότι η εορτολογική εξέλιξη περί της Κοιμήσεως της Θεοτόκου δεν μπορεί να εννοηθεί ανεξάρτητα της διατύπωσης του ορθοδόξου Μαριολογικού δόγματος κατά την Γ’ Οικουμενική Σύνοδο. Η από τα μέσα του 5ου αι. εορτολογική παράδοση για την Κοίμηση συμπορεύεται με την εδραίωση του ορθοδόξου δόγματος περί της Θεοτόκου, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα την εδραίωση, διάδοση και καθολική επισημοποίηση της εορτής της Κοιμήσεως. Η επισημοποίηση αυτή συμβαίνει στα τέλη του 6ου αι., όταν ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος (582-602), σύμφωνα με τη μαρτυρία Νικηφόρου του Καλλίστου, καθορίζει με διάταγμα την τέλεση τής εορτής στις 15 Αυγούστου.
Στις αρχές του 6ου αι. η εορτή της Κοιμήσεως υιοθετείται από την Εκκλησία της Συρίας. Από τη Συρία η εορτή της Κοιμήσεως μεταλαμπαδεύτηκε στη Ρώμη (Πάπας Σέργιος Α’, 687-701)•
Σύμφωνα με τον καθηγητή Γ. Φίλια δυό κείμενα διασώζουν το εορτολογικό περιεχόμενο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αφού υπάρχει παντελής απουσία καινοδιαθηκικών μαρτυριών. Το ένα απόκρυφο κείμενο έχει τον τίτλο «Περί Μεταστάσεως της μακαρίας Παρθένου Μαρίας» και χρονολογείται τον 50 αιώνα (και μεταφράστηκε και στα λατινικά) και το δεύτερο κείμενο έχει τον τίτλο «Βίβλος Ιωάννου περί της Κοιμήσεως τής Μαρίας».
Ιδιαίτερα το πρώτο κείμενο υπήρξε πηγή της περί Κοιμήσεως της Θεοτόκου παραδόσεως, η οποία χαρακτηρίζεται σαν «Ευθυμιακή ιστορία» και η οποία διασώθηκε στον Β’ Λόγο του Ιωάννου Δαμασκηνού στην Κοίμηση.
